NAZIV

"SUBOTIČKA PEŠČARA"

VRSTA

PREDEO IZUZETNIH ODLIKA

Zakon o zaštiti životne sredine ("Službeni glasnik Republike Srbije", br. 66/91)

OSNOVNA VREDNOST

Subotička peščara predstavlja najjužniji deo peščanih prostranstava u međurečju Dunava i Tise u Mađarskoj. Od kontinentalnih peskova Evrope je odvaja osoben i raznovrstan živi svet koji je delimično uništen vekovnim prisustvom čoveka, a čija je delatnost doprinela specifičnom predeonom liku područja. Vezana za najkontinentalniji deo Vojvodine, ova peščara je okarakterisana jedinstvenim ekološkim prilikama u uslovima blago zatalasanog dinskog reljefa, mozaičnog rasporeda peščanih i lesnih oaza, složenih pedoloških tvorevina koje su determinisane karbonatnim peskovima a pre svega režimom, površini tla bliskih podzemnih voda. Nekada je područje obilovalo i površinskim vodama, što je rezultiralo pojavom brojnih jezera u depresijama a u istočnom delu peščare i nizijskih tresetišta u nekadašnjoj plavnoj zoni rečice Kereš .

Raznovrsnost prirodnih ekosistema Subotičke peščare odraz je specifičnog mozaika staništa u kom se peščarske i stepske čistine prepliću sa zasadima bagrema i bora, sađenim hrastovim šumama, malim oazama autohtonih šuma bele i sive topole, kao i posebno vrednim iskonskim tresetnim ekosistemima. NJihova mestimična očuvanost na svojevrstan način doprinosi da ovo prirodno dobro bude u evropskim razmerama značajno područje i nesumnjiv punkt specifičnog florističko-vegetacijskog, ali isto tako, i faunističkog diverziteta. Visok stepen raznovrsnosti biljnih zajednica različitih tipova posebno onih koje pripadaju krhkim ( fragilnim) ekosistemima, sa oko 20 izdvojenih fitocenoza barske, močvarne, livadske, peščarske, stepske i šumske vegetacije na relativno ograničenom prostoru, daje specifičan pečat zaštićenom području. Neke od ovih zajednica su izdvojene i za nauku opisane baš na Subotičkoj peščari za koju su ekskluzivno vezane ili pak predstavljaju ekološko-geografske varijante šire rasprostranjenih fitocenoza. Samim tim i prateća komponenta faune ima svojih specifičnosti i značaja kao jedinstvena vrednost ili kao karika u održavanju biološke ravnoteže. Zastupljenost mnoštva biljnih vrsta od posebnog naučnog značaja, različitog stepena ugroženosti i od interesa za očuvanje diverziteta nacionalnog i međunarodnog interesa, predstavlja, zajedno sa napred istaknutim odlikama, temeljnu prirodnu vrednost područja Subotička peščara koje se predlaže za zaštitu kao predeo izuzetnih odlika.

Zaštićeno područje ove peščare je bilo prvi punkt u Srbiji na kom je zaživela integralna poljoprivredna proizvodnja i osnovana prva bio-dinamička farma kod nas. Preorjentacija stanovništva na proizvodnju zdrave hrane koja je zasnovana na ekološkim principima, ekstenzivno voćarstvo i tradicionalno stočarstvo su uslov usklađene delatnosti čoveka i opstanka iskonskih ekosistema u istom miljeu. Razvoj ovog "prirodolikog predela" mora, shodno donetim međunarodnim konvencijama i principima zaštite, očuvati recentno stanje autohtonih ekosistema, rekonstruisati i revitalizovati uništene, posebno vredne, zajednice fragilnog karaktera po prethodno urađenim projektima. Istovremeno se ovako planirani razvoj mora bazirati na prastarim zanimanjima i preporučivati povratak tradicionalnom načinu življenja, što podrazumeva i očuvanje etno-nasleđa, koje je kao i opstali delovi izvorne prirode svedok čovekovog trajanja na ovim prostorima.

KATEGORIJA

II (druga) kategorija

PRIRODNO DOBRO OD VELIKOG ZNAČAJA

Pravilnik o kategorizaciji zaštićenih prirodnih dobara
("Službeni glasnik Republike Srbije", br. 30/92)

KLASIFIKACIJA IUCN

IUCN Category IV

Staništa i druga upravljana područja sa životinjskim i biljnim svetom

(Habitat and species menagement area. Protected area mainly for conservation through menagement intervention)

MEĐUNARODNI STATUS

Prirodno dobro se ne predlaže za poseban upis - registraciju u međunarodne liste.

POLOŽAJ

Zaštićeno područje "Subotička peščara" se nalazi na krajnjem severu Bačke, neposredno uz jugoslovensko - mađarsku granicu, na području Subotičko - Horgoške peščare. Južnu granicu zaštićenog prirodnog dobra čine rubni delovi urbanih zona naselja Kelebija, Subotica i Palić. Prostire se na području opštine Subotica, u katastarskim opštinama Stari Grad, Novi Grad i Palić.

Ovo područje ima karakter šumo - stepe, sa šumskim kompleksima, većinom antropogenog porekla. Osnovna vrednost je uslovljena karakterom i mozaičnošću rasporeda staništa, među kojima peščarska, stepska i močvarna, daju osnovni pečat visokom stepenu ekosistemskog biodiverziteta.

POVRŠINA PRIRODNOG DOBRA

Na zaštićenom području Predela izuzetnih odlika "Subotička peščara" uspostavlja se režim I, II i III stepena zaštite. Od ukupno zaštićene površine od 5369,90 ha područje režima I stepena zaštite prostire se na 447,51 ha što iznosi 8,33% ukupno zaštićene površine. Područje režima II stepena zaštite zahvata 1161,16 ha (21,62%), dok područje režima III stepena zaštite obuhvata 3761,23 ha (70,04%) površine predela izuzetnih odlika.

REŽIMI I MERE ZAŠTITE RAZVOJA I UPRAVLJANJA

Zaštićeno prirodno dobro "Subotička peščara", kao područje pod viševekovnim ljudskim uticajem, u najvećoj meri je izgubilo svoje izvorne karakteristike. Prirodne površine su fragmentirane i više ne mogu obezbediti opstanak prirodnih retkosti, od kojih su neke od međunarodnog značaja. Shodno tome se i koncepcija zaštite prirode usmerava u pravcu zaustavljanja degradacionih procesa, obnavljanja delova prostora koji još poseduju potencijale prirodnie vrednosti zbog kojih se prostor stavlja pod zaštitu i održavanja tradicionalnih oblika korišćenja prirodnih resursa, koji ne narušava sklad održivog razvoja prostora. S toga se i ovo područje uvrštava u kategoriju prirodnih dobara, koje po međunarodnim kriterijumima podrazumeva ograničene ljudske intervencije u cilju očuvanja prirodnih populacija, uz zaštitu retkih i ugroženih vrsta. Prvenstveni zadatak u procesu upravljanja prirodnim dobrom je zaštita izvornih prirodnih vrednosti, podrazumevajući i konkretne praktične tehnike i metode gazdovanja i usmerenih radnji u zaštiti prirode.

Predeo izuzetnih odlika "Subotička peščara" čine prirodno i funkcionalno povezane prirodne i predeone celine koje su, uslovno, u cilju efikasnijeg planiranja i mogućnosti sprovođenja zaštitnih mera, razgraničene na više subcelina. Postoje dva vida razgraničavanja celina: kompleksi i zonirani stepeni zaštite.

Kompleksi su područja biotopski sličnih prostora, koji po sadašnjem stanju, funkciji, potencijalu ili nameni mogu biti fakultativno izdvojeni.

Pod zoniranim stepenima se podrazumevaju zamišljenim linijama razdvojena područja-razgraničene prostorne celine, koje u sebi sadrže slične prirodne odlike i za koje se mogu propisivati iste ili slične mere gazdovanja ili upravljanja. Prilikom određivanja pojedinačnih zona, razmatrani su i podaci (brojnost i položaj ugroženih populacija, položaj pojedinačnih tipova staništa) koje se odnose na zaštićena područja u Republici Mađarskoj, koja stvaraju jedinstvenu fizičku celinu sa prirodnom dobrom "Subotička peščara".

Upravljač:

JP „Palić – Ludaš" Palić, tel 024 753-121.

NAZIV ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

„KARAŠ - NERA''

VRSTA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Predeo izuzetnih odlika

KATEGORIJA

II kategorija - zaštićeno područje pokrajinskog značaja, odnosno velikog značaja. Član 17 Zakona o izmenama i dopunama Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS", broj 88/2010, 91/2010).

KATEGORIJA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA PREMA KLASIFIKACIJI SVETSKE UNIJE ZA ZAŠTITU PRIRODE (IUCN)

Kategorija IV: Područje upravlјanja staništima i vrstama (Habitat and species management area).

MEĐUNARODNI STATUS ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Ušće Nere u Dunav je deo Ramsarskog područja „Labudovo okno", upisanog u registar međunarodno značajnih vlažnih područja 01.05.2006. godine.

U okviru većeg kompleksa pod imenom „Deliblatska peščara", Mali pesak i meandri Karaša, upisani su u registar međunarodno značajnih staništa ptica (Important Bird Area, IBA - 016SER).

OSNOVNE PRIRODNE I STEČENE VREDNOSTI

Osnovne vrednosti čine očuvani napušteni meandri Karaša i rečna staništa Nere, peščare i stepe, koja su prioritet za zaštitu u srednjoj Evropi, kao i najupadlјiviji predeo dinskog relјefa u Srbiji. Reka Nera predstavlјa ekološki koridor od međunarodnog značaja, koja teče duž granice Srbije i Rumunije, povezujući Karpate i Panonsku niziju.

Najvažniji predstavnici flore su dvoštitasta šaš (Fimbristylis bisumbellata) i močvarni maslačak (Taraxacum palustre) , kojima je ovo jedino stanište u Srbiji. Značajne vrste bilјaka su i šilјata zuka (Scirpus mucronatus) , zmijski jezik (Ophioglossum vulgatum) , dimnjača (Fumaria kralikii) , kalužđarka (Epipactis palustris) i gorocvet (Adonis vernalis).

Najznačajniji predstavnici retke i ugrožene faune insekata su jednodnevke (Ephemeroptera) i kameni cvetovi (Trichoptera) u brzim vodama Nere, kao i panonski skakavac (Acrida hungarica) i mravlјi lav (Myremeleon formicarius) , retke vrste vitalnih populacija na peskovima i uz Karaš. Osobenost Nere čini i prisustvo riba karakterističnih za brdske reke, dvoprugaste uklije (Alburnoides bipunctatus) i potočne mrene (Barbus meridionalis) , kao i manića (Lota lota) , retke i ugrožene vrste. Herpetofaunu ovog područja karakterišu stepski smuk (Dolichophis caspius) i stepski gušter (Podarcis tauricus) . Dolina Nere je jedino poznato stanište žabe travnjače (Rana temporaria) i poskoka (Vipera ammodytes) u Vojvodini. Kao najvažniji predstavnici bogate i raznovrsne faune ptica grablјivica ističu se patulјasti orao (Hieraaetus pennatus) , kliktaš (Aquila pomarina) , krstaš (Aquila heliaca) , stepski soko (Falco cherrug) , zmijar (Circaetus gallicus) i riđi mišar (Buteo rufinus) . U mrtvajama Karaša gnezdi se patka njorka (Aythya nyroca) , vrsta sa svetske Crvene liste. Peščarska staništa nastanjuju retke i ugrožene vrste glodara, od izuzetnog nacionalnog i međunarodnog značaja za zaštitu, tekunica (Spermophillus citellus) i slepo kuče (Spalax leucodon) . Najveća i najgušća populacija tekunice (Spermophillus citellus) u Srbiji nalazi se u okviru ovog područja, na lokalitetu Mali pesak.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Zaštićeno područje „Karaš – Nera" nalazi se u južnom Banatu i sastoji se od tri prostorne celine: „Karaš", „Nera" i „Mali pesak".

Prostorna celina „Karaš" obuhvata deo velike mrtvaje Karaša kod Kajtasova, nastale prokopavanjem kanala DTD.

„Nera" obuhvata ceo tok istoimene reke u Srbiji, s tim što su usled neodgovarajućih podloga, katastarski opisane samo najvažnije celine istoimene reke i njenog priobalјa kod Kusića, Vračevog Gaja i na ušću u Dunav.

„Mali pesak" obuhvata travna peščarska i stepska staništa duž leve obale Karaša, od Grebenca do Banatske Palanke, kao i mrtvaje Karaša sa leve strane kanala DTD, koje se prostorno nadovezuju na Mali pesak.

POVRŠINA

Područje PIO „Karaš – Nera" obuhvata površinu od 1541,27 ha (Tabela 3). Od toga, 1459,74 ha može se iskazati na osnovu katastarskih podataka. Ostalih 81,53 ha je reka Nera, čiji tok je u velikoj meri pomeren od kad je izrađen katastar. Iz tih razloga, savremeni položaj reke Nere ne poklapa se sa prikazom u katastru i ne može se na taj način opisati. Ukupna površina Predela izuzetnih odlika „Karaš – Nera" iskazana je na osnovu grafike.

Od ukupnih 1541,27 hektara, pod režimom zaštite II (drugog) stepena je 984,36 hektara, dok se pod režimom zaštite III (trećeg) stepena nalazi 556,92 hektara.

VLASNIŠTVO

Na području PIO „Karaš – Nera", iskazano na osnovu podataka iz katastra, 88% zemlјišta nalazi se u državnoj, a 12% u privatnoj svojini. Površina reke Nere na 81,53 hektara ne može se katastarski iskazati.

ISTORIJAT ZAŠTITE

Prilikom revizije zaštite „Deliblatske peščare", početkom XXI veka, utvrđen je značaj prirodnih vrednosti Malog peska, ali zaštita ovog prostora nije realizovana. Zaštita celokupnog prostora predviđenog za PIO „Karaš – Nera" u periodu do kraja 2010. zasniva se na opredelјivanju za zaštitu u prostornim planovima. Zakonska osnova zaštite ostvaruje se u okviru centralnog područja ekološke mreže br. 20, pod nazivom Delibatska peščara, a koja obuhvata i područja oko Nere i Karaša (Uredba o ekološkoj mreži, "Službeni glasnik RS", br. 102/2010) ističući Neru kao ekološki koridor od međunarodnog značaja.

REŽIMI ZAŠTITE

Osnova za uspostavlјanje režima i mera zaštite je član 35. Zakona o zaštiti prirode („Službeni glasnik Republike Srbije" br. 36/09, 88/10, 91/10), kao i član 33. istog Zakona, prema kome je:

Predeo izuzetnih odlika područje prepoznatlјivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva. Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih odlika i kulturni predeo izuzetnih odlika. Prirodni predeo izuzetnih odlika je područje značajne biološko-ekološke i estetske vrednosti gde tradicionalan način života lokalnog stanovništva nije bitnije narušio prirodu i prirodne ekosisteme.

U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela.

Mere zaštite, način obavlјanja privrednih i tradicionalnih delatnosti i korišćenje prirodnih i stvorenih vrednosti u predelu izuzetnih odlika, bliže se utvrđuju aktom o proglašenju zaštićenog područja.

Polazeći od potrebe zaštite i očuvanja predela i staništa, kao i strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta, određivanje stepena zaštite unutar PIO „Karaš - Nera" je vršeno na osnovu stepena očuvanosti prirodnih vrednosti, potreba za primenom aktivnih mera zaštite i u skladu sa potrebama razvoja održivog pašarenja i drugih aktivnosti. Na zaštićenom području uspostavlјaju se režimi zaštite II i III stepena. PIO „Karaš - Nera" obuhvata površinu od 1.541,27 ha, od čega:

• režim zaštite II stepena zauzima 984,36 ha.
• režim zaštite III stepena obuhvata površinu od 556,92 ha.

 Upravljač:

JKP „Belocrkvanski komunalac", Bela Crkva, tel: 013 2851 255

/8

NAZIV PRIRODNOG DOBRA

Vršačke planine

VRSTA PRIRODNOG DOBRA

Predeo izuzetnih odlika.

Prema čl. 33. Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS", 36/2009, 88/2010, 91/2010, 14/2016 i 95/2018 - drugi zakon): „Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatlјivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva."

KATEGORIJA

Određivanje kategorije zaštićenog područja izvršeno je prema čl. 41. Zakona o zaštiti prirode i Pravilniku o kriterijumima vrednovanja i postupku kategorizacije zaštićenih područja („Sl. glasnik RS", 97/2015).

U skladu sa postupkom vrednovanja utvrđenim Pravilnikom, područje obuhvaćeno ovim predlogom zaštite ispunjava uslov za proglašenje zaštićenog područja II kategorije - zaštićeno područje pokrajinskog značaja, odnosno od velikog značaja.

KATEGORIJA PRIRODNOG DOBRA PREMA KLASIFIKACIJI SVETSKE UNIJE ZA ZAŠTITU PRIRODE (IUCN)

Kategorija IV: Područje upravlјanja staništima i vrstama („Habitat and species management area").

MEĐUNARODNI STATUS PRIRODNOG DOBRA

Međunarodno značajno područje za ptice – „IBA Vršačke planine", na površini od 12.069 ha (Puzović i sar., 2009), proglašeno je od strane „BirdLife International".

OSNOVNE PRIRODNE I STVORENE VREDNOSTI

Ovim predlogom zaštite obuhvaćene su dve prostorne celine: Vršačke planine i Mali vršački rit. Povezane ekološkim koridorima i životnim ciklusima divlјih vrsta koje ih nastanjuju, one predstavlјaju jednu funkcionalnu celinu. Različitosti u geomorfološkim, geološkim, ekološkim, vegetacijskim i drugim karakteristikama ove dve prostorne celine, pružaju veoma raznovrstan skup ekoloških niša i obezbeđuju opstanak vrstama različitih ekoloških potreba.

Vršačke planine su po svom geografskom položaju, orografskom izgledu, geološkim karakteristikama, kao i interesantnom bilјnom i životinjskom svetu, veoma specifično područje Vojvodine, od višestrukog kako naučnog, tako i zaštitnog, sportsko-rekreacionog, turističkog, privrednog i drugog značaja.

U geološkom smislu one jasno odražavaju najstariji period geološke prošlosti i različitih tektonskih faza, koji se jedino na ovom mestu u Vojvodini mogu osmatrati. Prvobitni relјef metamorfisanih stena i magmatskih proboja, vremenom je modifikovan, tako da se danas uočavaju karakteristični blokovi i ostenjaci. Gudurički vrh na Vršačkim planinama predstavlјa najvišu tačku Vojvodine (641 mnv). Specifične vrednosti Vršačkih planina u sebi objedinjuju surovu lepotu iskonske nežive prirode sa pitomom lepotom senovitih šuma, proplanaka i blago zatalasanih obronaka.

Zahvalјujući svom geografskom položaju, području gde se ukrštaju tri bilјnogeografske provincije (panonska, dakijska i mezijska), zatim razvijenom relјefu (od podgorine do najvišeg vrha Vojvodine), raznolikoj geološko-petrografskoj podlozi i zemlјišnom pokrivaču Vršačke planine odlikuje veliko bogatstvo bilјnih vrsta. Na Vršačkim planinama i Malom vršačkom ritu zabeleženo je preko 1000 vrsta i podvrsta vaskularne flore, među kojima njih 114 predstavlјa vrste i podvrste od posebnog značaja. Raznolikost šumskih, otvorenih kamenitih i livadskih staništa kroz koje prolaze brdski potoci Vršačkih planina, omogućuje opstanak bogate faune područja, od kojih su mnoge vrste retke na prostoru Vojvodine ili Srbije. Živi svet Vršačkih planina i pored značajnih promena i intezivnog uticaja čoveka još uvek predstavlјa značajnu vrednost područja. Različiti tipovi životnih zajednica omogućuju naučno praćenje njihovog razvoja i vrlo složenih procesa koji se u njima odvijaju.

Vršačke planine poseduju i ne mali kulturno-istorijski značaj (Vršačka kula, srednjovekovno utvrđenje iz XIV veka), a brojna su mesta vezana i za istorijske događaje iz XVI veka.

Područje Malog vršačkog rita odlikuju vlažne i suve livade, bare i tršćaci, sa karakterističnim predstavnicima živog sveta. Među njima se posebno izdvajaju retke i ugrožene vrste poput silјavine (Peucedanum officinale) , zvjezdičice (Aster sedifolius) , sirotinjske trave (Glyceria declinata) , stepskog guštera (Podarcis taurica) , patke njorke (Aythya nyroca) i prdavca (Crex crex) . Naslanjajući se na Vršačke planine, Mali vršački rit čini sa njima jedinstvenu ekološku, strukturnu i funkcionalnu celinu. Prirodne vrednosti posebno se ispolјavaju pri vlažnim godinama, ukazujući na izuzetne potencijale područja koje treba očuvati odgovarajuće usmerenim merama zaštite.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ PRIRODNOG DOBRA

Područje se nalazi u jugoistočnom delu AP Vojvodine, u Južnobanatskom okrugu i prostire se na teritoriji 8 katastarskih opština (Sočica, Jablanka, Mesić, Vršac, Veliko Središte, Malo Središte, Gudurica, Markovac).

Vršačku opštinu karakteriše povolјan geografsko-saobraćajni položaj, jer se nalazi na važnom međunarodnom putnom pravcu koji spaja dva panevropska koridora – Koridor X i Koridor IV (Prostorni plan Opštine Vršac, 2009). To je državni put IB reda broj 10. koji povezuje Beograd-Pančevo-Vršac sa graničnim prelazom Vatin prema Rumuniji („Sl.glasnik RS″ br. 105/2013 i 119/2013). Ovaj granični prelaz predstavlјa najveći i najprometniji prelaz između dve države pa na taj način ima i veliki saobraćajni značaj za ovo područje Banata.

Državnim putem IB reda broj 18. zaštićeno područje ima dobru saobraćajnu povezanost sa ostalim većim centrima u Banatu kao što su Zrenjanin na severu i Bela Crkva na jugu. Saobraćajnice najnižeg reda su lokalni putevi koji povezuju grad Vršac sa svim naselјima koji okružuju zaštićeno područje.

Geografski položaj PIO „Vršačke planine" određen je centralnom geografskom koordinatom: 45° 07' 57,86" N severne geografske širine i 21° 23' 49,08 E istočne geografske dužine po Griniču, odnosno 4.998.760 – 7.531.658 po Gaus - Krigerovim kilometarskim koordinatama.

U okviru zaštićenog prirodnog dobra najmanja nadmorska visina iznosi 82,5 metara, a najveća 641 metar.

POVRŠINA

Ukupna površina PIO „Vršačke planine" utvrđena ovom revizijom iznosi 5.328,86 ha. Od toga, područje režima zaštite I stepena se prostire na 167,60 ha (3,1%). Pod režimom zaštite II stepena nalazi se 3.342,43 ha (62,7%), a režim zaštite III stepena pokriva 1.818,84 ha (34,1%).

U odnosu na prethodni sistem zaštite, područje režima zaštite I stepena je smanjeno sa 190 ha na sadašnju vrednost. Smanjenje se odnosi na lokalitet Kamenolom gde je područje hranilišta za ptice grablјivice prebačeno u III stepen zaštite.

Promene u pogledu odnosa granica režima zaštite II i III stepena izvršene su za potrebe prilagođavanja granica režima zaštite utvrđenih prethodnim sistemom zaštite Vršačkih planina i Malog vršačkog rita, aktuelnim granicama katastarskih parcela, odnosno granicama šumskih odelјenja i odseka na mestima gde granicu režima zaštite nije bilo moguće opisati po granici katastarske parcele (velike parcele šumskog zemlјišta).

VLASNIŠTVO

Prema podacima Republičkog geodetskog zavoda, u zaštićenom području najveće površinsko učešće ima državna svojina sa 78,78 % (kategorije „Javna" i „Republika Srbija" (tab. 4). U privatnoj svojini se nalazi 5,91 % zaštićenog područja. Drugi oblici svojine učestvuju sa 12,03 % (šumski posed crkvenih organizacija). O vlasništvu nema zvaničnih podataka za 3,28 % zaštićenog područja.

ISTORIJAT ZAŠTITE

Područje ima dugu istoriju inicijativa i odluka o zaštiti prirodnih vrednosti.

Na osnovu člana 28. stav 2. Zakona o zaštiti prirode („Službeni list SAP Vojvodine", broj 27/78) i člana 280. Statuta Opštine Vršac („Službeni list opština Vršac i plandište", broj 3/74 i „Službeni list Opštine Vršac", broj 1/78 i 13/81), Skupština opštine Vršac, na posebnim sednicama Veća udruženog rada i Veća mesnih zajednica, održanim 29. januara 1982. godine, po pribavlјenom mišlјenju Zavoda za zaštitu prirode Novi Sad, broj 877/81 od 04. decembra 1981. godine, donela je REŠENјE o proglašenju Vršačkih planina za Regionalni park, kao zaštićeni deo prirode posebnih prirodnih vrednosti.

Citiranim Rešenjem za upravlјača tj. staraoca zaštićenog prirodnog dobra određena je Radna organizacija „Vršački breg" – za šumarstvo, Vršac.

Imajući u vidu prirodne vrednosti Vršačkih planina Skupština opštine Vršac je svojim zaklјučkom broj: 06-1-31/87-01 od 5. maja 1987. godine kod Skupštine SAP Vojvodine pokrenula inicijativu za stavlјanje Regionalnog parka „Vršačke planine" na viši nivo zaštite tj. na nivo Specijalnog prirodnog rezervata.

Skupština SAP Vojvodine je razmotrila i prihvatila navedenu Inicijativu 1. marta 1988. godine, i zadužila Izvršno veće Skupštine SAP Vojvodine da pripremi Predlog za donošenje i Nacrt zakona o stavlјanju Vršačkih planina pod posebnu zaštitu kao dela prirode sa svojstvima Specijalnog prirodnog rezervata.

Imajući u vidu napred navedeno Izvršno veće Skupštine SAP Vojvodine je u toku 1989 i 1990 (februar 1990. godine) uradilo Predlog za donošenje i Nacrt zakona o Specijalnom prirodnom rezervatu „Vršačke planine". Zbog događaja koji su se u to vreme dešavali Zakon o Specijalnom prirodnom rezervatu „Vršačke planine" nije donešen.

Valorizacijom područja i izradom Studije zaštite Predeo izuzetnih odlika „Vršačke planine" (Zavod, 2005), izvršena je revizija zaštite i pokrenut je novi postupak proglašenja zaštićenog područja, čemu je usledila skupštinska Odluke o proglašenju PIO „Vršačke planine" od strane tadašnje Oštine Vršac („Sl. list opštine Vršac" 6/2005), određujući JP „Varoš" kao upravlјača. Potom je doneta izmena Odluke kojom je kategorija prirodnog dobra sa I promenjena u III („Sl. list opštine Vršac" 4/2006). Vršačke planine i Mali vršački rit su 2009. godine od strane „BirdLife International" izdvojeni kao Međunarodno značajno područje za ptice – „IBA Vršačke planine", na površini od 12.069 ha. Godine 2015. usledila je naredna izmena Odluke o proglašenju PIO „Vršačke planine", doneta od strane Skupštine Grada Vršca, radi usaglašenja opisa granica tog zaštićenog područja sa aktuelnim izmenama katastarskih planova za potrebe izrade PDR „Vršački zamak" („Sl. list opštine Vršac", 6/2015). Ovoj izmeni je prethodilo kartiranje postojeće granice režima I stepena zaštite na lokalitetu Vršačka kula, saradnjom Gradske uprave Grada Vršca, JP „Vojvodinašume" kao korisnika šuma i Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode.

Zaštita prostorne celine Mali vršački rit je nešto novijeg datuma. Uredbom o ekološkoj mreži („Sl- glasnik RS", 102/2010) ovo područje je zajedno sa Vršačkim planinama izdvojeno kao jedno od centralnih područja Ekološke mreže Srbije pod rednim brojem 16, pod nazivom „Vršačke planine i livade". Područje je zaštićeno Odlukom o proglašenju Zaštićenog staništa „Mali vršački rit" („Sl. list opštine Vršac", 10/2013).

Poslednje izmene Odluke o proglašenju PIO „Vršačke planine" i Odluke o proglašenju ZS „Mali vršački rit" donete su 2017. godine („Sl. list opštine Vršac", 17/2017) kojim je za upravlјača oba zaštićena područja određeno JKP „Drugi oktobar", Vršac.

REŽIMI ZAŠTITE

Na osnovu člana 35. Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010, 91/2010 i 14/2016), na prostoru Predela izuzetnih odlika „Vršačke planine" uspostavlјaju se sledeći režimi zaštite: režim zaštite prvog (I) stepena, režim zaštite drugog (II) stepena i režim zaštite trećeg (III) stepena.

Određivanje režima zaštite unutar PIO „Vršačke planine" izvršeno je prema prirodnim vrednostima, potrebi primene mera aktivne zaštite za njihovo očuvanje i trajno pružanje dobara i usluga koje lokanoj zajednici i društvu u celini obezbeđuje ovo područje.

Osnova za uspostavlјanje režima i mera zaštite su Uredba o režimima zaštite („Sl. Glasnik RS 31/2012) i član 33. Zakona o zaštiti prirode prema kome:

„Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatlјivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva.

Predeo izuzetnih odlika može biti prirodni predeo izuzetnih odlika i kulturni predeo izuzetnih odlika.

Prirodni predeo izuzetnih odlika je područje značajne biološko-ekološke i estetske vrednosti gde tradicionalan način života lokalnog stanovništva nije bitnije narušio prirodu i prirodne ekosisteme.

Kulturni predeo izuzetnih odlika je područje značajne predeone, estetske i kulturno-istorijske vrednosti koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva.

U predelu izuzetnih odlika zabranjene su radnje i aktivnosti kojima se narušavaju primarne prirodne i stvorene vrednosti i karakter predela."

Granice režima zaštite preuzete su iz postojećih akata o zaštiti PIO „Vršačke planine" („Sl. list opštine Vršac", 6/2005, 4/2006, 6/2015 i 17/2017) i ZS „Mali vršački rit" („Sl. list opštine Vršac", 10/2013 i 17/2017), uz minimalne korekcije nastale usled definisanja unutrašnjih i spolјnih granica prema katastarskoj podlozi.

Ukupna površina PIO „Vršačke planine" utvrđena ovom revizijom iznosi 5.328,86 ha. Od toga, područje režima zaštite I stepena se prostire na 167,60 ha (3,1%). Pod režimom zaštite II stepena nalazi se 3.342,43 ha (62,7%), a režim zaštite III stepena pokriva 1.818,84 ha (34,1%).

Upravljač:

JKP "Drugi oktobar", Vršac, Tel: 013 830-425

/8

NAZIV ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

„ADE I ODSECI KOD SLANKAMENA"

VRSTA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Predeo izuzetnih odlika

Član 33, stav 1. Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS" br. 39/2009, 88/2010 i 91/2010), definiše ovu vrstu zaštićenog područja na sledeći način: „Predeo izuzetnih odlika je područje prepoznatlјivog izgleda sa značajnim prirodnim, biološko-ekološkim, estetskim i kulturno-istorijskim vrednostima, koje se tokom vremena razvijalo kao rezultat interakcije prirode, prirodnih potencijala područja i tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva".

KATEGORIJA

Na osnovu člana 5. Pravilnika o kriterijumima vrednovanja u postupku kategorizacije zaštićenih područja („Sl. glasnik RS" br. 103/2013), ovo zaštićeno područje spada u I kategoriju - zaštićeno područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja.

KATEGORIJA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA PREMA KLASIFIKACIJI SVETSKE UNIJE ZA ZAŠTITU PRIRODE

Kategorija V: Zaštićeni predeo (Protected landscape) : zaštićeno područje gde je interakcija lјudi i prirode vremenom proizvela područje posebnih odlika sa značajnom ekološkom, biološkom, kulturnom i scenskom vrednošću i gde je očuvanje integriteta te interakcije od klјučnog značaja za zaštitu i održavanje područja, kao i sa njim povezanih prirodnih i ostalih vrednosti (Dudley, 2008)

Prvenstveni cilј zaštite u ovoj kategoriji zaštićenih područja je zaštita i održavanje značajnih predela i prirodnih i ostalih vrednosti koje su stvorene interakcijama sa lјudima putem tradicionalnih načina upravlјanja i koje su povezane sa predelom.

Ostali cilјevi su:

• Održavanje uravnoteženog međudelovanja prirode i kulture preko zaštite predela i tradicionalnih prilaza upravlјanju povezanih sa njima, kao i društava, kultura i duhovnih vrednosti.
• Doprinos sveobuhvatnoj zaštiti putem održavanja vrsta koje su povezane sa kulturnim predelima.
• Obezbeđivanje mogućnosti za uživanje, dobrobit i socio-ekonomske aktivnosti putem rekreacije i turizma.
• Obezbeđivanje prirodnih proizvoda i usluga životne sredine.
• Obezbeđivanje okvira za podršku aktivnom učešću zajednice u upravlјalјu vrednovanih predela i prirodne i kuturne baštine koju sadrže.
• Ohrabrivanje zaštite agrobiodiverziteta i diverziteta vodenih staništa.
• Delovanje kao model za održivost kako bi se naučile lekcije koje mogu da budu šire primenjive.

MEĐUNARODNI STATUS ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Područje od međunarodnog značaja za ptice - Important Bird Area, «Kovilјski rit», obuhvata veći deo PIO „Ade i odseci kod Slankamena", odnosno Veliku adu, Urošev sprud i priobalјe od Uroševog spruda do vikend zone Zagrad.

OSNOVNE PRIRODNE I STVORENE VREDNOSTI

Osnovne prirodne i stvorene vrednosti Predela izuzetnih odlika „Ade i odseci kod Slankamena" su:

• Paleofloristički lokalitet "Janda", najinstruktivniji geološki profil jezersko-rečnih sedimenata taloženih pre oko 30 do 20 mil. godina, sačuvanih okamenjenih stabala prečnika i do 40 cm, kao ostataka tropsko-suptropske vegetacije. U zajednici dominira /Platanus neptuni /mf/. fraxinifolia/, a pronađene su i palme (Arecaceae) i čempresi (Cupressus) . Veliko bogatstvo i odlična očuvanost fosilizovanih bilјaka omogućila je da se napravi kategorizacija tri različita morfotipova lista fosilnog platana, što do sada nije bilo moguće uraditi ni na jednom drugom lokalitetu u Evropi.
• Profil sa donjosarmatskim sedimentima „Poćenta", na desnoj obali, neposredno uz lokalni put. Sedimenti od kojih je izgrađen i mnogobrojna fosilna fauna koju sadrže predstavlјaju zapise o prostiranju i evoluciji nekadašnjeg Panonskog mora kao i o živom svetu koji je tada živeo (školјki, puževa, mikrofauna i dr.) u Vojvodini.
• Velika jaruga, dužine 200m, dubine preko 15m, veoma strmih, pretežno vertikalnih strana, kao jedan od najekstremnijih relјefnih oblika u Vojvodini.
• Procesi stvaranja, razgrađivanja i međusobne smene peščanih sprudova, rukavaca, laguna, plićaka, bara, tršćaka i ponika vrba na Uroševom sprudu.
• Prisutno je 13 nacionalno i međunarodno značajnih bilјnih vrsta, među kojima su najznačajnije raznorotka (Marsilea quadrifolia), crni glog (Crataegus nigra) i testerica (Stratiotes aloides) .
• Identifikovano je 19 za zaštitu prioritetnih tipova staništa, koji obuhvataju prirodna ili poluprirodna staništa u opasnosti od iščezavanja sa teritorije Republike Srbije, kao i staništa koja predstavlјaju izuzetan primer reprezentativnih tipova staništa kontinentalnog i panonskog regiona. Među njima, najvredniji tip staništa su Panonske lesne stepe.
• Pojava mladih šuma vrba i topola semenog porekla, kao pionirske vegetacije na adama i sprudovima.
• Stara i impozantna stabla domaće crne topole (Populus nigra L.) i vrbe (Salix alba) na Velikoj adi.
• Raznovrsna fauna beskičmenjaka, pogotovo insekata, čiji su najznačajniji predstavnici vilinski konjic Gomphus flavipes , mrav Liometopum microcephalum i leptir veliki dukat (Lycaena dispar) .
• Stalne i povremene bare sa bogatom submerznom vegetacijom, malati vrbe na području Velike ade, Urošev sprud, deo korita Dunava između spruda i desne obale i peščani sprudovi, predstavlјaju veoma značajna lokalna mrestilišta za mnoge riblјe vrste koje naselјavaju ovu deonicu toka Dunava. Zabeleženo je 38 vrsta riba, među kojima se izdvajaju čikov (Misgurnus fossilis) i vijunica (Cobitis elongata) , strogo zaštićene vrste.
• Prisustvo 11 vrsta vodozemaca i 9 vrsta gmizavaca, od kojih su najznačajniji podunavski mrmolјak (Triturus dobrogicus) i barska kornjača (Emys orbicularis).
• Bogata i raznovrsna fauna ptica, sa 162 vrste. Među gnezdaricama se po značaju izdvajaju žalar slepić (Charadrius dubius) i sivi volјić (Hippolais pallida) , a među vrstama koje se na ovom području hrane čaplјe (Ardeidae) , crna roda (Ciconia nigra) i belorepan (Haliaeetus albicilla).
• Vidra (Lutra lutra) , stanovnik stalnih bara i priobalјa Dunava.

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Predeo izuzetnih odlika „Ade i odseci kod Slankamena" nalazi se u Republici Srbiji, u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini, u severoistočnom delu Srema, u opštini Inđija. Zaštićeno područje se prostire na teritoriji dve katastarske opštine (k.o. Stari Slankamen i k.o. Novi Slankamen).

Državnim putevima I reda i II reda, zaštićeno područje ima saobraćajnu povezanost sa svim naselјima koja se nalaze u blizini zaštićenog područja, ali i većim gradskim centrima kao što su Beograd, Novi Sad i opština Inđija. Državni put IIA reda, broj 126. predstavlјa glavnu saobraćajnicu koja povezuje Stari Slankamen sa opštinskim centrom Inđijom. Ovom saobraćajnicom zaštićeno područje je direktno povezano sa oba državna puta I A reda (nekadašnji autoputevi E-75 i E-70). Ovi putevi imaju međunarodni značaj, ne samo za zaštićeno područje već za čitav region. Državni put I A reda A 1 koji povezuje granični prelaz Horgoš i granični prelaz Preševo, a ujedno i najveća naselјa u zemlјi, prolazi svega 10 km od zaštićenog područja. Saobraćajnica najnižeg reda je lokalni put koji povezuje Stari Slankamen sa Krčedinom i Beškom na zapadu kao i Surdukom i Belegišom na jugoistoku („Sl.glasnik RS″ br.105/2013 i 119/2013).

Železnička pruga koja povezuje Beograd-Inđiju-Novi Sad od zaštićenog područja udalјena je 18 km. Od velikog značaja za saobraćajnu povezanost ima reka Dunav ali i Tisa čije se ušće nalazi kod Starog Slankamena. U Slankamenu je u prvoj polovini 19. veka bio važan rečni prelaz prema Banatu. Danas postoje dve marine koje prihvataju manje brodove i čamce, a koje uglavnom koristi lokalno stanovništvo.

Zaštićeno područje je dosta izolovano i teško pristupačno, što je i doprinelo očuvanosti. Do njega se može doći iz pravca naselјa Stari Slankamen, asvaltnim, a kasnije makadamskim putem ka vikend – naselјu Zagrad, ili iz naselјa Krčedin, makadamskim putem ka vikend zoni Janda.

Nekim delovima zaštićenog područja, poput Velike jaruge i uzvodnog dela priobalјa, veoma je teško pristupiti čak i peške. Obe celine izolovane su strmim odsecima i gustim spletom žbunaste vegetacije i puzavica.

Do Velike ade može se pristupiti samo pomoću plovila, među kojima su najčešći čamci i skele za prevoz stoke, čija su neformalna pristaništa kod plaže na Zagradu i na samoj adi.

POVRŠINA

Unutar ovog zaštićenog područja predlaže se uspostavlјanje režima zaštite II i III stepena, na osnovu člana 35. Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS" br. 36/2008, 88/2010 i 91/2010). Predlaže se da se režim zaštite II stepena uspostavi na ukupnoj površini od 228,16 hektara, a režim zaštite III stepena na ukupnoj površini od 179,67 hektara (slika 3).

Ukupna površina Predela izuzetnih odlika „Ade i odseci kod Slankamena" iznosi 407,83 hektara.

Prema katastarskim kulturama, u PIO „Ade i odseci kod Slankamena" dominira reka Dunav (59,27%), dok su na ostatku površine pretežno pod šumom (20,68%) i travnatim površinama (livade i pašnjaci, koji ukupno zauzimaju 18,47% zaštićenog područja. Zanemarlјivo male površine zauzimaju ostale kulture (1,58%) i građevinsko zemlјište (0,001ha). U opisu katastarskih kultura treba imati u vidu dinamičnost reke Dunav. Naime, Velika ada u vreme izrade katastarskih mapa (početak HH veka) nije imala današnji obuhvat i položaj. Takođe, Urošev sprud, koji na terenu predstavlјa mozaik šumaraka, bara i peščanih obala nastao u drugoj polovini 20. veka, nije ucrtan na katastru i vodi se kao površina reke Dunav. U tom smislu, podatke iz katastra treba tumačiti sa određenom rezervom i imati u vidu da se stanje na terenu menjalo, te da se i dalјe intenzivno menja, tako da ovaj prostor nije moguće predstaviti katastarski precizno i trajno.

ISTORIJAT ZAŠTITE

U dosadašnjem periodu, na predmetnom prostoru nije bilo zaštićenih prirodnih dobara, ali je veći deo ada i odseka kod Slankamena, kao stanište zaštićenih vrsta, zaštićen putem uslova zaštite prirode za prostorno – plansku dokumentaciju. Za Prostorni plan opštine Inđija Pokrajinski zavod za zaštitu prirode je izdao uslove zaštite prirode 2006. godine, u kojima je prostor budućeg zaštićenog prirodnog dobra prikazan kao stanište prirodnih retkosti (u današnjoj zakonskoj regulativi - stanište zaštićenih i strogo zaštićenih divlјih vrsta) sa oznakom INĐ10 i nazivom „Velika ada". Strogo zaštićene vrste ptica, na osnovu čijeg prisustva je lokalitet tada izdvojen su: bela roda (Ciconia ciconia) , mala bela čaplјa (Egretta garzetta) , patka njorka (Aythya nyroca) i sivi volјić (Hippolais pallida) . Navedeni lokalitet obuhvata gotovo celo zaštićeno područje, odnosno Veliku adu i priobalјe na desnoj obali. Kroz uslove su propisane mere zaštite prirodnih vrednosti na navedenom prostoru.

REŽIMI ZAŠTITE

Na osnovu člana 35. Zakona o zaštiti prirode („Sl. glasnik RS", br. 36/2009, 88/2010 i 91/2010), na prostoru Predela izuzetnih odlika „Ade i odseci kod Slankamena" uspostavlјaju se režimi zaštite drugog (II) i trećeg (III) stepena.

Područje režima zaštite II stepena

„Režim zaštite drugog stepena - aktivna zaštita, sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom delu sa delimično izmenjenim ekosistemima velikog naučnog i praktičnog značaja i posebno vrednim predelima i objektima geonasleđa. U drugom stepenu zaštite mogu se vršiti upravlјačke intervencije u cilјu restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja, bez posledica po primarne vrednosti njihovih prirodnih staništa, populacija, ekosistema, obeležja predela i objekata geonasleđa, obavlјati tradicionalne delatnosti i ograničeno koristiti prirodni resursi na održiv i strogo kontrolisan način" (Član 35, stavovi 4. i 5. Zakona o zaštiti prirode).

U okviru područja za koji je propisan režim zaštite drugog stepena, na površini od 228,16 ha nalaze se sledeći lokaliteti/prirodne celine:

• Velika ada, nizvodni istočni deo, sa barama, pašnjacima i starim vrbama
• Urošev sprud, sa rukavcem i Velikom jarugom
• Stepski surduk
• Neogeni i lesni odseci na lokalitet „Poćenta"

Područje režima zaštite III stepena

„Režim zaštite trećeg stepena - proaktivna zaštita, sprovodi se na zaštićenom području ili njegovom delu sa delimično izmenjenim i/ili izmenjenim ekosistemima, predelima i objektima geonasleđa od naučnog i praktičnog značaja. U trećem stepenu zaštite mogu se vršiti upravlјačke intervencije u cilјu restauracije, revitalizacije i ukupnog unapređenja zaštićenog područja, razvoj sela i unapređenje seoskih domaćinstava, uređenje objekata kulturno-istorijskog nasleđa i tradicionalnog graditelјstva, očuvanje tradicionalnih delatnosti lokalnog stanovništva, selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih resursa i prostora uz potrebnu infrastrukturnu i drugu izgradnju" (Član 35, stavovi 7. i 8. Zakona o zaštiti prirode).

U okviru područja za koji je propisan režim zaštite trećeg stepena, na površini od 179,67 ha, nalaze se sledeći lokaliteti/prirodne celine koji se ne nalaze na područjima za koje je propisan režim zaštite drugog stepena, odnosno uzvodni, zapadni deo Velike ade i priobalјe Dunava na desnoj obali.

Upravljač:

Udruženju građana „Eko les parkˮ, Stari Slankamen, tel: 063 381 511

/8